Η διείσδυση των μέσων κοινωνικής δικτύωσης στο κοινωνικό πεδίο και στην καθημερινή ζωή είναι γνωστή σε όλους. Ενδεικτικά, περίπου 2 στους 7 ανθρώπους αυτού του πλανήτη διατηρούν λογαριασμό τουλάχιστον σε έναν από τους πολλούς τέτοιους διαδικτυακούς ιστοχώρους. Η φαινομενική κατάργηση της ατομικής μοναξιάς μέσα από τη συναναστροφή με άλλους χρήστες που υποτίθεται μοιράζονται κοινά ενδιαφέροντα, στην πραγματικότητα καταργεί την ουσία των ανθρώπινων σχέσεων, αλλοιώνοντάς τες με τον εγωισμό, τον ανταγωνισμό, την επιφανειακότητα και τη ματαιοδοξία. Η επινόησή τους, άλλωστε, έρχεται να ικανοποιήσει δύο από τις πιο εγωιστικές ανθρώπινες ανάγκες, τις οποίες το ισχύον οικονομικοκοινωνικό σύστημα συστηματικά εκμεταλλεύεται και προωθεί: αυτές της αυτοπροβολής και της αυτοεπιβεβαίωσης.
Χίλιοι friends, κανένας φίλος…
Η ορολογία που χρησιμοποιείται είναι αποκαλυπτική για τη φύση των μέσων κοινωνικής δικτύωσης∙ τα social media είναι ακριβώς αυτό που λέει η λέξη: μίντια. Επομένως είναι έμφυτη σε αυτά η έννοια της εικόνας, της δημοσιότητας και του θεάματος. Πρόκειται στην ουσία για τη μεταφορά της νοοτροπίας των μίντια στις διαπροσωπικές σχέσεις. Κάθε λογαριασμός κοινωνικής δικτύωσης είναι στην ουσία του ένα “κανάλι” με αντικείμενο προβολής τον εαυτό μας. Στην καθημερινή ζωή, οι πράξεις μας και οι απόψεις μας αντανακλούν με φυσικό τρόπο αυτό που είμαστε. Οι επιλογές μας έχουν άμεση επίδραση στον τρόπο με τον οποίο μας αντιλαμβάνονται οι άλλοι. Τα social media έρχονται να σπάσουν αυτή τη σχέση αιτιότητας, επιτρέποντας στον χρήστη να επιλέγει τον εαυτό που θέλει να προβάλλει προς τους άλλους, ακόμη και αν αυτός δεν ανταποκρίνεται στην πραγματικότητα. Η άμεση επιβράβευση από τους άλλους (με τη μορφή “like”, “follow”, “favorite” ή παρεμφερής) του “καλού” προφίλ ή της “καλής” ανάρτησης, έρχεται να ικανοποιήσει το αίσθημα κενότητας ή μοναξιάς του σύγχρονου αποξενωμένου ανθρώπου. Στο καπιταλιστικό πνεύμα της εποχής, η ηλεκτρονική αυτή “δημοτικότητα” είναι πάντα ποσοτικοποιημένη και μάλιστα αριθμητικά οριοθετημένη, και εννοείται πάντοτε δημόσια. Ελάχιστοι αναρωτιούνται: γιατί πρέπει να είναι εμφανές σε πόσους αρέσει μια ανάρτηση ή πόσοι είναι αυτοί που την κοινοποιούν;
Συνέπεια των παραπάνω είναι να δημιουργείται για το χρήστη μια δεύτερη παράλληλη πραγματικότητα, αυτή του “ψηφιακού εαυτού” (digital self) που μπορεί να έχει ή να μην έχει σχέση με τον πραγματικό εαυτό του. Ένας χρήστης με μειωμένη αυτοεκτίμηση μπορεί ακόμη και να αποφεύγει την άμεση προσωπική επαφή με τους άλλους, αφού η διαδικτυακή είναι γι’ αυτόν προτιμότερη. Στα κοινωνικά δίκτυα μπορεί να είσαι πολύ “σημαντικός” υπό την παραπάνω έννοια, σε αντίθεση με την πραγματική ζωή που μπορεί να περνάς απαρατήρητος. Συνέπεια για έναν τέτοιο χρήστη είναι η περαιτέρω απομόνωση και ο διαπροσωπικός αποκλεισμός του. Ενδεχόμενη απώλεια του ψηφιακού προφίλ για έναν τέτοιο άνθρωπο (πχ με την κατάργηση του λογαριασμού του) θα είχε ανυπολόγιστο κόστος γι’ αυτόν και δεν είναι καθόλου υπερβολή o όρος “ψηφιακή αυτοκτονία” που χρησιμοποιείται στο διαδίκτυο, αφού το κλείσιμο του λογαριασμού παίρνει μαζί του προσωπικές επαφές, αναρτημένες φωτογραφίες, απόψεις και βασικά όλη την ψηφιοποιημένη προσωπική ιστορία του χρήστη – είναι πολύ χαρακτηριστικό ότι στο facebook η ιστορία του προφίλ του χρήστη αρχίζει με τη γέννησή του!
Καλύτερο από το φακέλωμα είναι το αυτοφακέλωμα
Στο εξωτερικό είναι αρκετά συνηθισμένη πρακτική τα αφεντικά κατά τη διάρκεια της συνέντευξης πριν την πρόσληψη να ζητούν και λογαριασμό facebook. Υπάρχουν ιστοσελίδες που εκβιαστικά απαιτούν από το χρήστη να συνδεθεί με κάποιο λογαριασμό κοινωνικής δικτύωσης προκειμένου να σχολιάσει, ή ακόμη και να κατεβάσει περιεχόμενο, χωρίς φαινομενικά να υπάρχει απολύτως κανένας λόγος γι’ αυτό. Επιπλέον, καθώς οι εταιρείες γνωρίζουν πολύ καλά την εξάρτηση των ατόμων από τη χρήση του μέσου, είναι σε θέση να απαιτούν ολοένα και περισσότερα αφού όσοι θα τολμήσουν να αρνηθούν συνεχώς λιγοστεύουν. Έτσι όλο και περισσότερο απαιτείται τα στοιχεία που δίνει ο χρήστης να είναι πραγματικά. Ζητούνται πραγματική φωτογραφία, πραγματικά στοιχεία ταυτότητας, κινητό τηλέφωνο, σύνδεση του λογαριασμού κοινωνικής δικτύωσης με άλλους ηλεκτρονικούς λογαριασμούς κ.ο.κ
Όσο η χρήση των social media επεκτείνεται, τόσο θεωρείται “φυσιολογική” η κατοχή ενός τέτοιου λογαριασμού, και “αφύσικη” η έλλειψή του. Θεωρείται “φυσιολογική” η χρήση μιας φόρμας που συλλέγει πληροφορίες για την τοποθεσία του χρήστη, για την οικογενειακή του κατάσταση, για τη συναισθηματική του προδιάθεση, για τις πολιτικές πεποιθήσεις του, για κάθε πτυχή της προσωπικότητάς του. Και όλα αυτά θεωρείται “φυσιολογικό” ο χρήστης να τα παρέχει οικειοθελώς, ώστε να μην μείνει έξω από το σύγχρονο τρόπο ζωής της ψηφιακής ψευτιάς και της φυσικής μιζέριας. Ένας τρόπος ζωής που έχει ιεραρχήσει την ανάγκη για άμεση επιβράβευση ή για ευκολότερη πρόσβαση στην πληροφορία πιο ψηλά από εκείνη για την προστασία της προσωπικής του ζωής. Ένας τρόπος ζωής που έχει συνηθίσει και έχει εξοικειωθεί τόσο φυσικοποιημένα με την καταγραφή και την επιτήρηση, που βάζει ο ίδιος το βασικό κομμάτι στο παζλ της σύγχρονης κοινωνίας του ολοκληρωτικού ελέγχου.